Lew (
Panthera leo) – duży, mięsożerny
ssak lądowy z
rodziny kotowatych, drugi po
tygrysie – co do wielkości – wśród czterech ryczących
wielkich kotów. Jedyny kot żyjący w
zorganizowanych grupach socjalnych, zaliczany do tzw.
wielkiej piątki Afryki – pięciu najbardziej niebezpiecznych zwierząt afrykańskich (
słoń,
nosorożec,
bawół, lew i
lampart). Samiec lwa, łatwo rozpoznawalny po grzywie, może ważyć 150–250 kg. Największy znany samiec ważył 375 kg, był to lew o imieniu Simba, żył on do 1970 roku w Cholchester Zoo. Samice są znacznie mniejsze, ważą 110–160 kg (największe 185 kg) i nie mają grzywy. Samce zajmują się zdobywaniem i obroną terytorium oraz ochroną stada i zapładnianiem samic. Samice polują i opiekują się lwiątkami. Lwy zamieszkiwały niegdyś
Afrykę,
Azję i
Europę, a jeśli uznać
lwy amerykańskie za podgatunek
Panthera leo – to również
Amerykę Północną i
Południową. Współcześnie występują tylko w Afryce, gdzie są narażone na wyginięcie i szczątkowo w
Indiach, gdzie ich stan liczebny określony został jako krytyczny.
Etymologia nazw
lew i
Panthera leo nie jest jednoznacznie wyjaśniona. Słowo
leo pochodzi od łacińskiego
leō, leōnis, które z kolei wywodzi się ze
starogreckiego leōn/λεων
[3]. Dalszych źródeł autorzy dopatrują się w języku hebrajskim i staroegipskim.
Lew jako gatunek został opisany naukowo przez Linneusza pod nazwą
Felis leo Linnaeus, 1758, następnie przeniesiony do rodzaju
Leo Brehm, 1829, a w końcu zaliczony przez
Pococka do rodzaju
Panthera w 1930
[4]. Pochodzenie słowa
Panthera jest często wyjaśniane jako złożenie greckiego
pan- oznaczającego
wszech- i
thēr oznaczającego zwierzę, co miałoby nawiązywać do dawnego szerokiego zasięgu występowania lwów. Online Etymology Dictionary wyjaśnienie takie uważa za
etymologię ludową i dopatruje się pochodzenia słowa
panthera z orientalnych określeń ubarwienia zwierzęcia
[5].
Pierwotny
zasięg występowania lwów obejmował tereny Eurazji od Portugalii po Indie, większą część Afryki oraz Amerykę – od północy po Peru. Stopniowo eliminowany z Ameryki i Europy, ostatni obszar występowania w Europie to Kaukaz, gdzie spotykano go jeszcze w X w.
n.e. Pod koniec XIX i na początku XX w. wyginęły w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Z pierwotnego zasięgu został wyeliminowany przez czynniki środowiskowe i działalność człowieka i ograniczony wyłącznie do terenów
Afryki i
Indii. Większość obecnej populacji szacowanej pomiędzy 16000 a 30000 osobników występuje we wschodniej i południowej części Afryki
[13].
Większość publikowanych prac na temat lwów opiera się na obserwacjach populacji z Serengeti i
Ngorongoro.
Lew jest bardzo dużym kotem, ustępującym rozmiarami jedynie tygrysowi. Masywne ciało z czterema potężnymi, silnie umięśnionymi łapami, zakończonymi ostrymi
pazurami, wyposażone w silne szczęki jest doskonale przystosowane do powalania i zabijania nawet bardzo dużych zwierząt. Na krótkich dystansach może osiągnąć prędkość do 60 km/h. Jest raczej sprinterem, a nie długodystansowcem.
Kolejną – obok stadnego trybu życia – cechą wyróżniającą lwy wśród pozostałych kotowatych jest najsilniej zaznaczony
dymorfizm płciowy. Samce są o 20–35% większe, o 50% cięższe od samic i mają grzywę długich włosów otaczającą głowę i kark, zachodzącą na barki – z wyjątkiem samców populacji z
Tsavo i
Senegalu, u których grzywa nie występuje lub jest szczątkowa.
Sierść lwów jest jasnobrązowa, biała na brzuchu i wewnętrznych częściach nóg, grzbiet i uszy czarne, grzywa samca od płowej (brązowo-żółtej) przez rudawą, kremową do niemal czarnej. Spotykana jest – choć rzadko – forma o białym umaszczeniu. Młode mają cętki, które zanikają z wiekiem.
W sprzyjających warunkach ryk lwa słychać z odległości pięciu kilometrów[18]. Dominujące w stadzie samce ryczą, aby oznajmić obcym swoją obecność na zajmowanym obszarze (terytorializm), a członkom stada
Pierwotne lwy prawdopodobnie nie miały grzywy
[10][19]. Ten element dymorfizmu płciowego lwów pojawił się przypuszczalnie pomiędzy 320 000 a 190 000 lat temu.
Lwia grzywa jest uważana za oznakę zdrowia samca, im bujniejsza, tym silniejszy i sprawniejszy jest noszący ją osobnik. Badania wykazały, że na wybór partnera przez samicę duży wpływ ma wygląd jego grzywy. Samce z dłuższą grzywą i ciemniejszymi włosami są częściej wybierane przez samice
[20]. Groźnie wyglądająca grzywa zwiększa przewagę samca broniącego terytorium stada, stanowi naturalną ochronę głowy i szyi podczas walki, a tym samym zwiększa szanse przetrwania samicy i jej młodych. Bujna grzywa nie występuje u samców przed osiągnięciem dojrzałości płciowej. U wykastrowanych samców grzywa się nie rozwija, a jeśli była rozwinięta przed kastracją, może nawet zaniknąć
[21]. Minusem tej ozdoby jest to, że znacznie trudniej jest z nią poruszać się bezszelestnie. Grzywa ciemnieje wraz z wiekiem lwa.
Badania przeprowadzone w amerykańskich ogrodach zoologicznych wskazują na zależność pomiędzy warunkami klimatycznymi a wielkością lwiej grzywy. W niższej temperaturze samcom wyrasta bujna, gęsta grzywa z dłuższym włosem. U osobników przebywających w wyższych temperaturach stwierdzono krótsze i rzadsze owłosienie
[22]. Wysoka temperatura otoczenia jest przez wielu badaczy uważana za jedną z możliwych przyczyn bardzo małej grzywy (lub jej braku) u samców populacji z Tsavo.
Doniesienia o istnieniu białych lwów na terenie Afryki były znane od stuleci. Wobec braku namacalnych dowodów były przez długi czas uważane za wytwór wierzeń, legend czy mitów. Obecnie wiadomo, że oprócz spotykanych osobników
albinotycznych wśród lwów zdarzają się przypadki naturalnego, całkowicie białego ubarwienia. Jest to spowodowane działaniem
genu recesywnego, występującego u obojga rodziców, co zdarza się bardzo rzadko.
Pierwszy udokumentowany przypadek napotkania białego lwa pochodzi z 1928 roku. Kolejne przypadki odnotowano w latach 40. i 50. XX w. W 1975 w przylegającym do Parku Krugera prywatnym rezerwacie Timbavati znaleziono miot złożony z dwóch całkowicie białych (samiec i samica) i jednego normalnie ubarwionego lwiątka (samica). Białe lwiątka zaliczane do podgatunku
Panthera leo krugeri zostały przewiezione do ogrodu zoologicznego w
Pretorii. Zyskały rozgłos dzięki książkom Chrisa McBride'a "The White Lions of Timbavati" i "Operation White Lion". Białe lwiątka, w przeciwieństwie do normalnie ubarwionych, nie mają cętek na skórze, rodzą się niemal całkowicie białe. Z wiekiem ich futro ciemnieje, nabierając koloru kości słoniowej lub kremowego. W ogrodach zoologicznych zdarzają się również przypadki narodzin lwiątek o nietypowo jasnym ubarwieniu zbliżonym do białego.
Wszystkie z dotychczas poznanych białych lwów występujących w warunkach naturalnych pochodzą z okolic Parku Krugera. Pozostałe prawdopodobnie zostały wybite przez człowieka. Żądni myśliwskich trofeów turyści gotowi są zapłacić wysoką cenę za możliwość zabicia białego lwa
[23].
Tryb życia
Lwy jako jedyne kotowate żyją w
grupach rodzinnych. Stado składa się z 3–30 osobników – spokrewnionych samic, ich potomstwa obojga płci i kilku niespokrewnionych samców, których głównym zadaniem jest obrona terytorium i zapładnianie samic. Odnotowano tylko dwa przypadki obecności niespokrewnionych samic w stadzie W stadzie może być jeden samiec (typowe dla populacji z Tsavo) lub koalicja 2–4 samców. Większość stad liczy od 2 do 12 dorosłych osobników. Wielkość, liczba i zagęszczenie stad są uzależnione od dostępności pokarmu oraz liczebności lwów na danym obszarze
Każde stado ma swoją własną hierarchię, w której najsłabszy samiec ma rangę wyższą od samic. Samce stale rywalizują o przywództwo nad stadem z innymi lwami i rzadko zdarza się, by samiec lwa żył w jednym stadzie dłużej niż 3 lata. Jeśli przewodzący samiec zostanie pokonany przez innego, odchodzi od stada i z reguły już nigdy do niego nie wraca.
Młode samice zwykle pozostają w stadzie na stałe, młode samce opuszczają stado po osiągnięciu dojrzałości płciowej.
Wyjaśnieniem stadnego – nietypowego dla kotowatych – trybu życia mogą być dwie przyczyny: zwiększenie skuteczności pozyskiwania pokarmu oraz zwiększenie przeżywalności młodych. Większa skuteczność polowania w stadzie została wielokrotnie potwierdzona obserwacjami. Badacze podnoszą jednak argument, że w większym stadzie zdobycz dzielona jest pomiędzy wiele osobników. Mniejsza skuteczność lwa polującego samotnie nagradzana jest natomiast większą porcją posiłku, jaka mu pozostaje bez konieczności dzielenia się ze współbiesiadnikami. Wprawdzie większość lwów żyje w stadach, ale samotniczy tryb życia nie jest u nich rzadkością. Poza tym lwy (zarówno samce jak i samice) oddalają się czasem od stada, aby zapolować samotnie, co sugeruje, że wspólne polowania nie są najmocniejszym czynnikiem wzmacniającym relacje socjalne tych zwierząt.
W trakcie wieloletnich obserwacji lwów w Serengeti badacze stwierdzili, że największą przeżywalność młodych uzyskują stada, w których są co najmniej trzy współpracujące ze sobą lwice. Jedna lub dwie samice nie są w stanie uchronić młodych przed nowym samcem, którego pojawienie się w stadzie zagraża lwiątkom – lub przed drapieżnikami, kiedy samice oddaliły się w poszukiwaniu zdobyczy. Lwice wspólnie opiekują się wszystkimi młodymi ze stada, natomiast samiec chroniący terytorium i samic chroni jedynie swoje młode
[32].
W obronie stada przed intruzami lwice stają razem z samcami. Najsilniejsze samce występują do przodu, a reszta stada staje za nimi.
Większość czasu spędzają odpoczywając – do 20 godzin w ciągu doby.
Pokarm i strategia polowania
Lew może biec z prędkością 50–60 km/h
Lwy są
mięsożercami polującymi głównie na
ssaki kopytne, jak
antylopy,
zebry,
gazele,
bawoły afrykańskie,
żyrafy i
guźce oraz sporadycznie młode większych ssaków, takich jak
słonie,
hipopotamy czy
nosorożce. Gdy brakuje pokarmu, zdarza im się napadać na
zwierzęta hodowlane, zjadać
gryzonie,
ptaki czy
padlinę, a nawet
ludzi.
Na terenach otwartych lwy najczęściej polują w nocy. Tam, gdzie są wysokie trawy lub gęste krzewy, polowania zdarzają się również w ciągu dnia. Samce rzadko uczestniczą w polowaniach. Przyłączają się do łowów na dużego zwierza, takiego jak bawoły. Wówczas siła samca jest niezbędna do przytrzymania, a następnie powalenia ofiary ataku. Samice zwykle polują stadnie. Badania przeprowadzone przez G. Schallera w 1972 roku w
Parku Narodowym Serengeti wykazały, że lwy mają dwukrotnie więcej szans na złapanie ofiary, gdy polują w grupie, niż samotnie (17% szans ma samica polująca pojedynczo, a 30% jeśli polują dwie). Kilka samic chętnie współpracuje ze sobą na polowaniu. Podczas polowania rozpraszają się na rozległym obszarze. Część z nich czeka, aż pozostałe nagonią zdobycz w ich stronę, wtedy zaczyna się atak.
Lwice upolowały słoniątko
Skuteczność ataków zależy od zdobyczy, pory dnia, rodzaju terenu oraz umiejętności współpracy w stadzie. W przypadku gazel skuteczność polowania wynosi ok. 14%,
gnu i zebr 38%, a guźców 48%. Polowanie nocne charakteryzuje się 33% skutecznością, dzienne 21%. Na otwartych przestrzeniach (sawanna), gdzie ofiara ma sprzyjające warunki do ucieczki, skuteczność polowania zależy głównie od umiejętności współpracy pomiędzy osobnikami stada. Przeciętnie tylko 12 procent takich polowań kończy się sukcesem, a w
buszu 41 procent. W zależności od terenu, upodobań oraz sposobu obrony stosowanego przez ofiarę lwy używają różnych technik łowieckich.
Podstawowa technika polega na spłoszeniu ofiary i zagonieniu jej do pułapki. Młode lwy kierują upatrzoną zdobycz ku ukrytym w krzakach lub w trawie bardziej doświadczonym osobnikom, które powalają zwierzę. Lwy zabijają, przewracając ofiarę na ziemię i dusząc ją, trzymając zwierzę za pysk lub zaciskając zęby na gardle. Jeśli samica jest zmuszona polować samotnie, podkrada się do ofiary na ile to jest możliwe, zwykle na odległość 30 m lub bliżej. Większość ssaków kopytnych potrafi biegać szybciej niż lwy.
Lwy, wykorzystując przewagę liczebną, często odbierają zdobycz innym drapieżnikom –
gepardom,
hienom,
lampartom i
likaonom. Upolowaną lub zdobytą zwierzyną posila się całe stado, a ponieważ każdy lew stara się zjeść jak najwięcej, dochodzi między nimi do utarczek. Najsilniejszy lew zjada najwięcej, po nim pozostałe samce, później samice, a na końcu młode. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe dorosłego samca sięga 7 kg, a samicy 5 kg mięsa.
Rozród
Lwy rozmnażają się przez cały rok. Gdy samica wchodzi w
ruję, jej gruczoły zaczynają wydzielać intensywną woń. Samiec wyczuwa ją węchem, w czym pomaga mu
narząd Jacobsona. Samica wybiera partnera spośród dorosłych lwów ze stada, a następnie oddala się z nim na kilka dni. Przez ten czas para kopuluje kilkadziesiąt razy dziennie, w przerwach liżąc się i łasząc do siebie.
Podczas samej
kopulacji samica leży, a samiec kuca nad nią, przytrzymując partnerkę zębami za kark.
Charakterystyczna "mina" jaką przybiera samiec, aby lepiej wyczuć samicę narządem Jacobsona
Młode rodzą się w liczbie od 1 do 6 (w większości przypadków od 1 do 4) po
ciąży trwającej 100–114 dni
[. Nowo narodzone lwiątka mają cętki. Ważą od 1 do 2 kg. Młodymi opiekuje się całe stado. Często, gdy lwice ruszają na polowanie, lwiątka pozostają pod opieką jednej lub dwóch "ciotek", które troszczą się o nie do powrotu matek. Jest to zachowanie niepowtarzalne w rodzinie
kotowatych.
Tylko jedno na pięć lwiątek osiąga dojrzałość. Młodym zagrażają drapieżniki, takie jak
hieny, czy
lamparty, choroby, a także samce własnego gatunku, gdyż po objęciu przywództwa nad stadem lew zabija młode swego poprzednika, by samice szybciej mogły wejść w ruję i urodzić jego potomstwo. Najnowsze badania wykazują, że lwice mogą się temu zjawisku przeciwstawić. Samice pozwalają się obwąchiwać nowemu przywódcy stada. Wydzielają przy tym odpowiednie hormony zapachowe. Równocześnie prowadzą go do swojego legowiska, gdzie stężenie zapachu jest bardzo silne. Im dłużej lew wącha ten zapach, tym bardziej zmniejsza się jego agresja. Ten proces trwa od trzech do pięciu dni. Potem dzieci, dobrze ukryte, są już bezpieczne. Najmniejszą śmiertelność wśród młodych uzyskują samice rodzące w zbliżonym czasie, wspólnie opiekujące się młodymi i wspólnie je karmiące
Rozwój
Małe lwy rodzą się ślepe, ich oczy otwierają się około 3.-11. dnia. W wieku 10-15 dni łapy młodych są już dość silne i zwierzęta zaczynają chodzić, choć na pełną sprawność muszą poczekać jeszcze 3-4 tygodnie. Do ósmego tygodnia życia matka trzyma je w ukryciu. Miesięcznym lwom wyrastają pierwsze zęby.
W wieku 1-2 miesięcy lwiątka zaczynają oddalać się od matki i bawić się z innymi, dziecięce plamy na futrze znikają w wieku 3 miesięcy. Lwy zaczynają polować w wieku 11 miesięcy, po kolejnych 5 miesiącach są już w pełni samodzielne. Lwia grzywa zaczyna rosnąć w wieku 2 lat. Samce są dojrzałe płciowo po 2,5 roku, samice w wieku 2,5-4 lat.
Samce żyją krócej niż samice. Jeśli wcześniej nie zginą w walce, mogą dożyć wieku ponad 10 lat. Notowano pojedyncze przypadki 16-letnich samców żyjących na wolności. Taki wiek, 15-16 lat, dla samic jest natomiast wiekiem przeciętnym. W Parku Serengeti samice żyją do 18 lat. Przeciętny wiek życia w niewoli wynosi 13 lat. Najstarszy znany lew żył 30 lat
